Archetyp ewangelii Pseudo-Mateusza. Jego powstanie na przełomie IV i V stulecia w świetle ikonografii starochrześcijańskiej

Elżbieta Jastrzębowska
2015
Jego powstanie na przełomie IV i V stulecia w świetle ikonografii starochrześcijańskiej Trwająca od wieków żywotność kultu maryjnego w świecie chrześcijańskim przywodzi na myśl jego początki i przypomina najwcześniejsze jego ślady w piśmiennictwie i sztuce. W przeciwieństwie do dzieł sztuki zachowanych po dziś dzień w najstarszych kościołach lub przechowywanych w muzeach, pierwowzory tekstów poświęconych Marii nie przetrwały do naszych czasów. Wśród tych tekstów na pierwszy plan wysuwa się
more » ... elia apokryficzna Pseudo-Mateusza, której cenne opracowanie przez Jana Gijsela ukazało się niedawno1. Apokryf ten opisuje narodziny, dzieciństwo, panieństwo, zaślubiny i zwiastowanie Marii oraz Boże Narodzenie, Pokłon Trzech Króli, działania Heroda, ucieczkę do Egiptu, powrót Świętej Rodziny do Galilei wreszcie pełne cudów dzieciństwo Chrystusa u boku Matki. Nie zachowany archetyp ewangelii Pseudo-Mateusza datuje się dziś zgodnie, na podstawie analizy później szych przekazów, na lata 500-7002. Wyrażając zainteresowanie chrześcijan osobą Matki Bożej, apokryf ten próbuje wyjaśnić drogi boskiej ingerencji w życie Marii, w małżeństwo z Józefem, oraz tajemnicę jej zachowanego dziewictwa. Popularność tego tekstu świetnie oddają dzieła sztuki, zarówno w monu mentalnej dekoracji kościołów jak w scenach zdobiących drobne przedmioty przechowywane w domach prywatnych. Nie jest naszym zamiarem rozpatrywanie zależności tych przedstawień od iluminacji pier wotnego tekstu, który podobnie jak zachowane ewangelie z VI w. musiał być ilustrowany. Ograniczymy się do niektórych istniejących obecnie, datowanych zabytków, które ukazują związek zdobiących ich scen z ewangelią Pseudo-Mateusza. Punktem wyjścia do rozważań niechaj będą nowotestamentowe sceny mozaikowe z łuku triumfalnego bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie, ufundowanej przez papieża Sykstusa III w czwartym dzie sięcioleciu V w., a stanowiącej zwycięskie uwiecznienie postanowień soboru efeskiego z 431 r. na temat boskiego macierzyństwa Marii. Sceny tego łuku, umieszczone w trzech poziomych pasach bez piono wych podziałów, tworzą zwartą kompozycję figuralną wznoszącą się na schematycznych wizerunkach miast, a zwieńczoną alegorycznym przedstawieniem tronu bożego i napisem fundacyjnym. Na początku przedstawionego cyklu, w górnym pasie z lewej strony, znajduje się scena Zwiastowania z centralnie umieszczoną Marią na tronie. Ubrana jest ona w białą dalmatykę i złotą togę, jej szyję i głowę 1 J. G ijselj Die unmittelbare Textüberlieferung des sog. Pseudo-Matthaus, Brüssel 1981. 2 Ibidem, s. 12 n., gdzie datowanie to, poza szczegółowym prześledzeniem zależności ewangelii Pseudo-Mateusza od starszego apokryfu protoewangelii Jakuba, zaświadczonego na wschodzie w II w. a znanego na zachodzie od V w., nie jest w żaden sposób udokumentowane. Wpływy wzajemne obu apokryfów powstałych niezależnie mogły się rozwijać w czasie ich popularności, co nie warunkuje konieczności pochodzenia jednego od drugiego. Podobnie nieprzekonywająca jest argumentacja datowania Pseudo-Mateusza, przedstawiona skrótowo w polskim wydaniu Apokryfów Nowego Testamentu, pod red. M. S ta r o w ieyskiego, Lublin 1980, s. 208 n., gdzie datowanie na VI w. oparto na analizie treści Pseudo-Mateusza podkreślającej decy dujący wpływ monastycznej reguły św. Benedykta z VI w.; nie będącej zapewne dziełem jednego umysłu, lecz kompilacją różnych idei i praktyk wcześniejszych.
doi:10.11588/propylaeumdok.00002431 fatcat:3bgrzztp6vhw3i2uorzxwkg3te