Brzechwy lekcja dawnego języka polskiego (na przykładzie zbioru Sto bajek) S ł o w a k l u c z o w e archaizm, edukacja polonistyczna, historia języka polskiego, leksyka, frazeologia K e y w o r d s archaism, education in Polish language and literature, history of Polish language, lexis, phraseology Nie sposób zaprzeczyć, że twórczość Jana Brzechwy zajmuje ważne miejsce w polskiej kulturze czytelniczej. Trudno wyobrazić sobie rodzimą literaturę bez choćby takich wierszy, jak: Chrząszcz,

more »

... k-pentliczek, Globus, Jak rozmawiać trzeba z psem, Kaczkadziwaczka, Katar, Kwoka, Koziołeczek, Leń, Na straganie, Na wyspach Bergamutach, Pomidor, Psie smutki, Ptasie plotki, Samochwała, Siedmiomilowe buty, Skarżypyta, Sójka, Tańcowała igła z nitką, Żuk. Wszak z dorobkiem literackim Brzechwy stykamy się już w dzieciństwie, a potem na różnych etapach edukacji polonistycznej. Na pisarstwie autora wychowały się całe pokolenia Polaków, wciąż zresztą kształtuje ono młodych odbiorców, rozwijając w nich wrażliwość etyczną, estetyczną, emocjonalną czy językową. Nic zatem dziwnego, że Brzechwa, jak pisała Joanna Papuzińska, "jest prawdziwym mieszkańcem zbiorowej wyobraźni, a jego nazwisko zawsze budzi żywy oddźwięk" 1 . Co istotne, tzw. 1 Joanna Papuzińska, przedmowa do Nie bój Brzechwy. Studia i szkice kleksologiczne, red. Jan Malicki, Joanna Papuzińska (Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 2010), 7. #0# 310 | Agnieszka Piela dziecięca twórczość poety nie ma konkretnego adresata -jej odbiorca mieści się w przedziale wiekowym od 5 do 105 lat 2 . W literaturze przedmiotu wielokroć pisano, że poezja Brzechwy ma podwójnego odbiorcę, tj. dziecko i dorosłego: "Dla dorosłego jest tu filozofia, wynikająca z metaforycznie ujętych absurdalnych, groteskowych sytuacji życiowych [...]. Dla dziecka jest to intelektualna zabawa, humor i zdziwienie, które prowokują pytania" 3 . Zresztą sam poeta dedykował swoje utwory nie tylko najmłodszym, ale pisał je również z myślą o matkach, by się nie nudziły, podczas ich głośnej lektury 4 . Z tego powodu mówi się, że Brzechwy wiersze dla dzieci pisane są dla zabawy dorosłych 5 . Istnieje obszerna literatura traktująca o dziecięcej twórczości Brzechwy 6 . Sądzić by nawet można, że powiedziano już wszystko zarówno o zawartości treściowej wierszy, jak i kunszcie językowym autora, i że próżno szukać w jego dorobku poetyckim obszarów nieznanych. Okazuje się jednak, że w poezji Brzechwy są pola jeszcze nieodkryte. W artykule uwagę poświęcę zbiorczemu wydaniu wierszy Sto bajek, które ukazało się w 1958 roku nakładem wydawnictwa Czytelnik 7 . Ów tom, zawierający m.in. wszystkie utwory wymienione wyżej z tytułu, do dzisiaj cieszy się ogromną popularnością, o czym świadczą jego liczne reedycje. Przykładowo, warszawskie wydawnictwo Bajka omawiane dzieło w niedługim czasie wznowiło trzykrotnie, tj. w latach 2011, 2015 oraz 2017. W nocie od wydawcy czytamy: Oto najnowsze [...] wydanie książki należącej od ponad pół wieku do kanonu literatury dziecięcej. Ze względu na szacunek dla decyzji autorskiej zachowaliśmy wybór i oryginalną kolejność wierszy. Mając jednak na względzie wygodę Czytelników, zwłaszcza tych najmłodszych, zastosowaliśmy w tekście współczesne zasady interpunkcyjne [...]. Na końcu książki Czytelnicy znajdą opracowany przez redakcję Słowniczek, objaśniający wiele wyrazów i wyrażeń, które wyszły już z użycia lub mogą być dla dzieci 2 Hanna Skrobiszewska, Brzechwa (Warszawa: Agencja Autorska, 1965), 6. Pomieszanie adresatów u Brzechwy przejawia się m.in. w tym, że rzadko występuje w jego wierszach "mały" bohater, a zjawiska nawet typowo dziecięce ukazuje poeta przy pomocy dorosłych bohaterów. Por. tamże, 42-43. 3 Małgorzata Taraszkiewicz, Książki warte czytania... dzieciom (Warszawa: Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, 1995), 47. 4 Skrobiszewska, Brzechwa, 41. 5 Karol Wiktor Zawodziński, "O książkach dla dzieci", w: Skrobiszewska, Brzechwa, 71. Co ciekawe, w popularnym teleturnieju telewizyjnym "Milionerzy" pojawiają się pytania o znajomość utworów Brzechwy. Oto niektóre z nich: "Przed wybraniem się za morze sójka z wiersza Brzechwy