Stayer, J. M. (eds.), A Companion to Anabaptism and Spiritualism, 1521-1700 (Brill's companions to the christian tradition 6; Leiden, Boston: Brill, 2007, xxiv + 574 blz., €125,-, ISBN 978 90 04 15402 5). Dopers en spiritualisten van allerlei soort: zij zijn in de vroegmoderne geschiedenis van de Nederlanden in ruime mate te vinden. Het hier te bespreken handboek beoogt een samenvatting te geven van de resultaten van recent onderzoek op het gebied van anabaptisme en spiritualisme in het Duitse

more »

... ijk en omstreken (Zwitserland, de Nederlanden) vanaf 1521. Dat was het moment waarop verschillende voorstanders van wat later de 'radicale Reformatie' zou gaan heten zich tegen Luther begonnen te keren. Het handboek eindigt aan het einde van de zeventiende eeuw, wanneer de verschillende denominaties vast zijn komen te liggen in allerlei kerkelijke verbanden, waarheen ook spiritualisten inmiddels hun schreden hadden gerichtvoor zover wij weten. Overigens wordt er meer aandacht geschonken aan de dopers dan aan de spiritualisten; misschien is dat onvermijdelijk. De laatsten hebben immers als nadeel dat zij, door het ontbreken van kerkelijke organisaties en in sommige gevallen ook zelfs van kerkelijke bindingen, moeilijker op te sporen en te bestuderen zijn, vooral als zij niets of nauwelijks iets hebben gepubliceerd en ook niet of nauwelijks in processtukken voorkomen. Belangwekkend is echter dat in elke bijdrage een nauwe verwantschap tussen anabaptisme en spiritualisme wordt aangenomen dan wel aangetoond. Ontwikkelingen in de Nederlanden verschijnen allereerst in het artikel van Emmet McLaughlin, dat een korte weergave is van de opbloei van het spiritualisme vanaf Kaspar Schwenckfeld en zijn jongere tijdgenoot Sebastian Franck. Dit spiritualisme wordt hier kort en goed gedefinieerd als 'the tendency to suppress material mediators, be they humans or objects, between God and the individual believer', waarbij radicaal spiritualisme niet alleen de kerk en de sacramenten als middelen uitsloot, maar zelfs de bijbel (119) . In dit verband behandelt McLaughlin ook in enkele bladzijden Dirck Volkertszoon Coornhert, wiens denkbeelden hij terecht met die van Schwenkfeld en Franck in verband brengt. Aan het eind van zijn bijdrage wijst McLaughlin er met klem op dat Coornherts theologische en wijsgerige werken nog op een gedegen analyse wachten. Hoe waar. Uiteraard komen Jan van Leiden en zijn trawanten alsmede Nederlandse volgelingen van de eindtijdprofeet Melchior Hoffman voor in het artikel van Ralf Klötzer over de melchiorieten en het nieuwe Jeruzalem in Münster (1534-1535). De schrijver brengt de fatale combinatie van de golf van apocalyptische verwachtingen in de Nederlanden met pogingen in Münster het sociale, economische en politieke leven diepgaand te reformeren fraai in beeld. Maar RECENSIES