ÖZET Deyimler, iki veya daha çok kelimeden oluşan, içerikleriyle anlatımı ve ifadeyi daha etkili ve zengin kılan genellikle mecazlı sözlerdir. Orta Asya'dan beri temizliğe büyük önem veren Türk milleti bunu edebiyatına ve diline de yansıtmış, kendi söz varlığının bir ürünü olan deyimlerinde de temizlikle ilgili sıfatları, araç-gereç adlarını veya hareket adlarını ya temel ya da mecazî anlamlarıyla kullanmıştır. "Ağzı pis", "ak pak", "aydan arı, günden(sudan) duru"..., "saçını süpürge etmek",

more »

... yıkamak" gibi deyimlerimiz bunu örnekler. Kullanılan kelime genelde, deyimlerimiz içerisinde temel anlamlarından uzaklaşmış, örneğin: ak, açık, kara, pis gibi sıfat görevli sözcükler şu deyimlerde ruhî temizliği ya da kirliliği izah edecek bir mana içerisinde kullanılır olmuştur: "Alnı açık", "alnı açık, yüzü ak", "alnının akıyla", "ağzı kara", "ağzı pis"... Ele aldığımız deyimler farklı şekillerde biçimlenmiştir. Bir kısım deyimler; cümle(kar yağdı, iz (pislik) örtüldü), bir kısmı tamlama(temiz araba), bir kısmı ikileme(salkım saçak, karman çorman) şeklindedir. Bir kısım deyimler iki yargılı ve uyaklıdır(aydan arı, günden duru). Deyimlerin birçoğu bir yardımcı fiil ve mastar ekiyle çekimlenmiştir (elini sıcak sudan soğuk suya sokmamak, sabun köpüğü gibi sönmek, saçını süpürge etmek, su dökmek, su dökünmek, suya sabuna dokunmamak, suyu bulandırmak...) Bu çalışmada, farklı şekillerde yapılandırılmış bu deyimler, temizlikle ilgili dikkat çekilen detaylara göre sınıflandırılarak incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Deyim, temizlik, kirlilik, mecazî anlam, temel anlam. * Bu yazı, 21-22 Kasım 2007 tarihleri arasında İstanbul, Marmara Üniversitesinde düzenlenen, "Uluslararası Türk Kültüründe Temizlik Sempozyumu"nda sunulmuş bildirinin geliştirilmiş şeklidir. Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.